Deugt dat boek van Rutger Bregman eigenlijk wel?

Rutger Bregman schreef het boek ‘De meeste mensen deugen’, dat hoog in de verkooplijsten staat. Hierin staat dat de westerse cultuur al eeuwen doordrongen zou zijn van het geloof in de verdorvenheid van de mens. Bregman wil dat beeld corrigeren en stelt dat de meeste mensen deugen. Richard Engelfriet heeft zijn twijfels bij die conclusies. Volgens hem vervangt Bregman het ene complot door het andere.

Inleiding: een crash course complotdenken
Complotdenkers stellen kritische vragen bij gangbare waarheden. Zijn vaccins wel veilig? Hoe kan het dat toren 7 van het WTC op 11 september 2001 instortte, terwijl daar geen vliegtuig in vloog? Is de aarde wel echt rond? Met deze vragen bewijzen ze ons een nuttige dienst. Maar als de ‘officiële’ antwoorden op hun vragen niet bevallen, wisselen ze hun kritische houding in voor een naïef geloof in hun zelfbedachte waarheid.

Ineens zouden vaccins leiden tot autisme. Spuit de overheid haar burgers gif in om ons dom te houden. Propt de CIA dynamiet in de Twin Towers, om vervolgens met een afstandsbediening twee Boeings in die torens te boren. En wist u al dat de echte machthebbers eigenlijk hagedissen zijn?

Best merkwaardig. Want aan de ene kant zijn complotdenkers superkritisch, maar aan de andere kant zijn ze hopeloos goedgelovig in hun eigen complotten. Het is alsof een diëtist overdag mensen vertelt over het belang van gezond voedsel, om ‘s avonds bij McDonald’s te gaan eten. Complotdenkers vind je niet alleen aan de rechtse kant van het politieke spectrum. Zo is er aan de linkerkant het boek De meeste mensen deugen van Rutger Bregman.

De twee complotten van Bregman
In het veel verkochte boek is Bregman terecht kritisch op het bewijs dat de mens van nature slecht is. Hij legt genadeloos de zwakke plekken bloot van onder meer de Milgram en de Stanford Prison experimenten. Daarnaast komt hij met bewijs dat veel soldaten in oorlogstijd domweg weigerden te schieten op hun vijand. Dit soort argumenten maken het lastig om vol te houden dat de mens van nature slecht is.

Maar dan besluit Bregman het ene complot (‘de mensen is van nature slecht’) te vervangen door twee nieuwe. Zijn eerste complot is tevens de titel van het boek: de meeste mensen deugen. De bewering dat de westerse cultuur doordrongen zou zijn van het geloof in de verdorvenheid van de mens is Bregmans tweede complot.

Complot 1: de meeste mensen deugen
Zo nauwgezet en kritisch als Bregman onderzoeken fileert die zouden bewijzen dat de mens van nature slecht is, zo achteloos en naïef gaat hij om met het bewijs dat de meeste mensen deugen. Zo fileert hij op indrukwekkende wijze de cijfers van de Canadees-Amerikaanse hoogleraar Steven Pinker in diens boek Enlightenment now. Bregman laat overtuigend zien dat er best wat valt aan te merken op de stellingname van Pinker dat de prehistorische mens bloeddorstig was. Maar als een paar archeologen vervolgens wat oude botten vinden waar de hersens niet van zijn ingeslagen, is dat voor Bregman genoeg reden om juichend vast te stellen dat de meeste holbewoners enkel in pais en vree lekker aan het koken en knuffelen waren rond een knisperend kampvuur.

Dezelfde denkfout begaat Bregman bij zijn strijd tegen het beeld uit het wereldberoemde boek Lord of the Flies. In die roman belanden een aantal kinderen op een onbewoond eiland en veranderen ze in beesten met een bedenkelijke moraal. Na veel speurwerk komt Bregman erachter dat een groep kinderen die echt schipbreuk leden en op een onbewoond eiland terecht kwamen, juist uiterst vreedzaam samenwerkten. Dat is natuurlijk een prima manier om te laten zien dat het boek Lord of the Flies niet erg realistisch is, maar nog geen bewijs dat de meeste mensen deugen.

Bepaalt de rijdende rechter of mensen deugen?
Wie wil bewijzen dat de meeste mensen deugen, zal grondiger te werk moeten gaan. Allereerst: wie bepaalt of iemand deugt? De rijdende rechter? Farmers Defence Force? Mevrouw Jansen uit Appingedam? En welke criteria moeten zij daarbij hanteren? Deug je als je een liedje meezingt met het woord nigger erin in het kleedlokaal van je voetbalteam? Als je een kaars op de markt brengt met de geur van je vagina? Als je ‘alaaf’ zegt in Den Bosch?

Nergens komt Bregman ook maar in de buurt van een definitie van deugen. Laat staan dat hij moeite heeft gedaan om met die definitie aan te tonen dat de meerderheid van de mensheid deugt. Stellen dat de meeste mensen deugen is daarmee minstens zo’n slecht onderbouwd complot als het uitgangspunt dat de meeste mensen van nature slecht zijn.

Complot 2: de westerse cultuur is doordrongen van het geloof in de verdorvenheid van de mens
In zijn boek bespreekt Bregman de vernistheorie. Volgens die theorie veranderen mensen, zodra een dun laagje beschaving verdwijnt, in haatdragende monsters. En om dat te voorkomen, moet je ze van bovenaf en met strakke hand beteugelen. Althans, zo praten autoritaire leiders als Poetin, Xi Jinping en Erdogan hun gedrag goed.

Bregman is terecht kritisch op dat soort leiders. Er is genoeg bewijs te vinden om de vernistheorie te ontkrachten. Macht en dwang zijn niet het enige middel om te voorkomen dat mensen elkaar de hersens inslaan. Bregman geeft in zijn boek genoeg leuke voorbeelden van leiders die hun mensen juist veel vrijheid geven en geweldige resultaten boeken. Denk maar aan Jos de Blok en zijn zelfsturende teams bij Buurtzorg Nederland.

Dat de vernistheorie de prullenbak in kan, is echter geen bewijs dat de westerse cultuur doordrongen zou zijn van de verdorvenheid van de mens. En zo komen we bij het tweede Bregman-complot. Zijn kritische houding naar autoritaire leiders vervangt hij door te dwepen met de eerder genoemde Jos de Blok. Maar hoezo laat één leuk voorbeeld zien dat alle andere managers autoritaire top-down horken zijn met een verdorven mensbeeld? En waarom laat Bregman alleen de leuke Jos de Blok-citaten (‘managen is flauwekul’) zien, maar niet zijn schimmige zakendeals of diens schending van een belangrijke gedragscode in de zorg? Tot slot wil ik best geloven dat de leiders van ondemocratische en niet-westerse landen weinig vertrouwen hebben in hun mensen, maar waarom zou dat bewijs zijn dat de westerse cultuur met zijn democratie, humane strafrecht en medezeggenschap een verdorven mensbeeld heeft?

Wie stelt dat de westerse cultuur een verdorven mensbeeld heeft, zal onderzoek moeten doen naar die cultuur. En dat doet Bregman op dezelfde naïeve manier als complotdenkers: met wat anekdotes en onderzoekjes die hem goed uitkomen. De kritische Bregman die eerst genadeloos onderzoeken fileert die hem niet bevallen, verdwijnt als sneeuw voor de zon als hij moet achterhalen wat ons mensbeeld eigenlijk is. Bregman had op zijn minst inwoners uit westerse landen kunnen bevragen op hun mensbeeld. Spoiler alert: dat gebeurt al jaren en die onderzoeken laten een positief mensbeeld zien. Geen spoor van een verdorven mensbeeld.

Hoe kunnen de meeste mensen deugen, als ze in meerderheid een verdorven mensbeeld hebben?
Het boek van Bregman veegt overtuigend de stelling van tafel dat de meeste mensen geneigd zouden zijn tot het slechte. Kritiek op het ene complot is echter geen reden om dan maar twee nieuwe complotten de wereld in te helpen.

En dat is nog niet alles. De twee Bregman-complotten staan lijnrecht tegenover elkaar. Enerzijds gelooft Bregman in een positief mensbeeld: de meeste mensen deugen. Maar aan de andere kant heeft hij blijkbaar een uiterst negatief mensbeeld nodig om het bestaansrecht van zijn boek te kunnen rechtvaardigen en stelt hij doodleuk dat westerlingen massaal een verdorven mensbeeld hebben. Hoe kunnen de meeste mensen deugen, als ze in meerderheid een verdorven mensbeeld hebben? Dat lijkt mij net zo onwaarschijnlijk als het overlijden van Paul McCartney in 1966, de maanlanding die niet heeft plaatsgevonden of dat er allerlei aliens zitten te klaverjassen in een Amerikaanse woestijn.

Follow @rengelfriet